Nederland, een park vol zenders

Geschiedenis en ontwikkeling van Nozema en het Nederlandse zenderpark

Inleiding

Voor een verzameling zenders is het begrip zenderpark ingeburgerd. Zenderpark kan zowel betrekking hebben op meerdere zendmasten op één locatie als op een compleet zendernet voor een omroep.
In dit venster gaat het alleen over zenders die bestemd zijn om in Nederland te worden ontvangen. Zenders die bestemd zijn voor ontvangst in andere delen van de wereld worden behandeld in het venster "De stem van Nederland in den vreemde".

De omroep in Nederland begon in 1919 met één zender in den Haag.  Meer informatie staat in het venster "Muziek uit de lucht gegrepen".

Het ontstaan van Nozema

Met de invoeringen van de Radio Omroep Zender (ROZ) wet in 1935 wordt de Nederlandsche Omroep Zender Maatschappij  "Nozema" opgericht. Deze naamloze vennootschap heeft als aandeelhouders de staat en de omroepen uit die tijd.

In artikel 5 uit de statuten van Nozema staat het volgende:
 
Het kapitaal der vennootschap bedraagt f 1.000.000 verdeeld in 100 aandelen van f 10.000 te weten: 60 aandeelen A en 40 aandeelen B. Alle aandeelen luiden op naam en zijn geplaatst bij de oprichting der vennootschap. Houder van aandeelen A kan uitsluitend zijn de Staat der Nederlanden, houders van aandeelen B kunnen uitsluitend zijn de omroeporganisaties in Nederland, die over een evenredig deel van den zendtijd beschikken.

Volgens ROZ wet mag alleen Nozema omroepzenders aanleggen en exploiteren.
Nozema houdt aanvankelijk kantoor in het pand Janskerkhof 12 in Utrecht en verhuist in april 1938 naar de Sarphatikade 11 in Amsterdam. Van de 27 Nozema medewerkers in 1938 werken er dan 12 in Amsterdam.

Nozema begon haar werkzaamheden door contracten af te sluiten voor de huur van de bestaande zender in Hilversum (golflengte 310 m) - eigendom van de Nederlandse Seintoestellen fabriek NSF - en die in Huizen (golflengte 1875m) van de Nederlandse Draadloze Omroep NDO.
De zender Huizen wordt in 1936 ontmanteld en vanaf die tijd neemt een PTT zender op 1875 m in  Kootwijk de uitzendingen over. Die zender huurt Nozema dan van PTT.
Door internationale afspraken moest Nederland de 1875 m gaan verlaten en kreeg naast de golflengte van rond de 300 m een golflengte van rond de 400 m toegewezen. Nozema nam daarom het besluit voor de voorbereiding van een nieuw zenderpark voor "twee middelbare golven".

Onderzoek beste locatie voor een middengolf zendstation

In 1936 wordt een onderzoek ingesteld naar de beste locatie voor een nieuw middengolfstation dat in het hele land te ontvangen moet zijn. Dr. van der Pol van Philips komt met het voorstel om omgekeerd te werk te gaan. Een zender beurtelings plaatsen in de "uithoeken" van het land en dan in het midden van het land de ontvangststerkte  meten. Zo moet alleen de zender af en toe verplaatst worden en moet men de veel kleinere ontvanger binnen een relatief klein gebied in het midden van het land verplaatsen. De plek waar de ontvangst- bij de verschillende opstelplaatsen van de zender- zo gelijk mogelijk is wordt dan de ideale plaats voor het nieuwe zendstation. Dit blijkt ten zuiden van Utrecht, nabij de Lek.
Nozema besluit een klein tijdelijk zendstation (15 kW op de golflengte 415 m) te bouwen in het toenmalige Jaarsveld (nu Lopikerkapel). De barak is verdeeld in verschillende vertrekken waarin delen van de installatie staan opgesteld. De zender staat in open rekken en is door een raam te zien vanuit de bedieningsruimte. Vanaf 1937 worden programma's voor de omroepen uitgezonden en ontvangsttesten uitgevoerd.

Middengolfzendstation Lopik

Het definitieve zendstation komt in Lopikerkapel (gemeente Lopik), enkele kilometers van de proefzender Jaarsveld. Het begin van het zenderpark Lopik.
De bouw begint in 1939 en de zenders zijn, tijdens de Duitse bezetting, eind 1940 operationeel. Er wordt op uitgezonden op de frequenties 722 en 995 kHz (415 en 302 m) met een vermogen van 120 kW. De installaties beslaan het hele gebouw van de kelder voor de waterkoeling tot de zenders op de bovenste verdieping. Een zender is twee verdiepingen hoog, met de voortrap midden boven en beneden 6 eindtrappen waarvan 2 in reserve. Het geheel vergt veel energie, bijvoorbeeld de gloeidraad voor een eindbuis vergt 207 Ampère  bij 33 Volt. De 4 zendbuizen samen slurpen dus 27 kW voor de gloeidraden, opgewekt met generatoren in de aparte machinezaal.

Oorlogstijd

Vanaf december 1940 worden door de bezetter allerlei maatregelen genomen op het gebied van de omroep. In het "Verordeningsblad voor het bezette Nederlandse gebied Stuk 42 Uitgegeven 27 December 1940" verordonneert de Rijkscommissaris Seyss Inquart "maatregelen op het gebied van den Nederlandschen radio-omroep".

Nozema wordt opgeheven en de bezittingen en taken overgedragen aan de PTT.
Het Nozema personeel komt dan in dienst van PTT. Het zendstation Lopik wordt later tijdens de oorlogsjaren alleen gebruikt voor het uitzenden van programma's ten behoeve van de bezetter.
Als de oorlog is afgelopen komen in de loop van 1945 de zenders weer in gebruik voor de programma's Hilversum 1 en 2.

 

PTT - Nozema

Na de oorlog worden de zendmiddelen weer overgedragen aan Nozema. In 1947 wordt de nieuwe Raad van Beheer van Nozema geïnstalleerd. In opdracht van de Raad van Beheer blijft PTT het werk voor Nozema uitvoeren. De exploitatie van radiocentrales, een taak die Nozema voor de oorlog uitvoerde, blijft bij PTT. Meer hierover in het venster "Radio uit de muur".

Het zenderpark in 1951

In 1951 worden de radioprogramma's nog uitsluitend via AM zenders verspreid. Naast de zenders in Lopik gebeurt dat door steunzenders in Hulsberg, Hengelo en Hoogezand.
De FM techniek komt er al aan. In Goes staat een kleine FM zender voor testdoeleinden. Het verschil tussen AM en FM staat in venster "Ultra Kort".
Het "tijdelijke" zendstation Jaarsveld bestaat dan nog steeds. In de oorlog werd de zender door de Duitsers ontmanteld en naar Den Haag  gebracht en is daar verdwenen. In 1947 staat in het gebouwtje een 10 kW zender die tijdens de oorlog, door de Nederlands regering die in Londen zetelde, gekocht was. Deze zender dient als reserve voor de zenders in Lopik.

De komst van televisie

Op 2 oktober 1951 begint de televisie in Nederland, als een proef. Nozema heeft een zendstation gebouwd in IJsselstein, op korte afstand van de AM zenders in Lopik. Een mast van 220 m hoog met aan de voet een tijdelijk gebouwtje met de TV zender zorgen dat ontvangst in het midden van Nederland mogelijk is. De studio is ingericht in een voormalig kerkje in Bussum, studio Irene.
Het begint met enkele uren uitzending per week. In zijn openingstoespraak zei de staatssecretaris van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen ondermeer: " ...dat nu de massa recreatie de menselijke persoonlijkheid belaagt en elke eigen inspanning op geestelijk en cultureel gebied dreigt te doen plaats maken voor passiviteit en grauwe vervlakking". Zorgen dus genoeg over dat nieuwe medium.

TV en FM netten voor de landelijke publieke omroep

Met de komst van de TV en FM zendernetten breidt het Nozema zenderpark enorm uit. De uitrol van een TV en twee FM zendernetten loopt gedurende vele jaren ongeveer gelijk op.

In 1954 maakte Nozema een 7 jaren plan voor een definitief TV net, dat voorzag in zenders in IJsselstein, Smilde, Markelo, Roermond, en Goes. Als eerste zender van dit plan kwam Goes op 10 december 1957 officieel in bedrijf. En als laatste de toren in IJsselstein op 9 mei 1961.

In 1962 als de TV mast in IJsselstein niet meer nodig is voor TV wordt het gebouwtje en de mast gebruikt voor twee middengolfzenders van 10 kW als reserve voor de grote zenders in Lopik. En zo wordt daarna het eerste eigen Nozema zendstation, het "tijdelijke" zendstation Jaarsveld uit 1937  na 25 jaar afgedankt.

Met de internationale frequentie conferentie in Stockholm 1961 kreeg Nederland de beschikking over frequenties voor 3 FM en 3 TV zendernetten.
Daarmee beginnen in 1964 de experimentele uitzendingen van het 2e TV net en het 3e FM net start in 1965. Het zendernet voor Hilversum 3 kwam als antwoord van de publieke omroep op de populaire (illegale) radiozender Veronica die uitzond van een schip voor de kust. Hilversum 3 wordt in de beginperiode ook nog op de middengolf uitgezonden omdat niet iedereen een FM-radio bezit.

De uitbreidingen met nieuwe zendstations gaat maar door, zoals Wieringermeer in 1967 en Arnhem in 1970.
Het derde TV net start officieel op 4 april 1988. Hiermee komt het aantal Nozema zendinstallaties op 130 stuks, geplaatst op zo'n 30 locaties.
Het laatste (4e) FM net met twaalf zendlocaties voor de landelijke publieke omroep wordt op de eerste werkdag van 1993 door de minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur Hedy d' Ancona geopend. Deze handeling gebeurt in het geheel gerenoveerde Nozema gebouw in Lopik, dat ook die dag in gebruik genomen wordt.

Regionale Radio en TV netten

Aan het einde van de oorlog zorgt Radio Herrijzend Nederland voor radio-uitzendingen in het bevrijde gebied. De zenders staan in militaire trucks. In december 1945 verzorgt de Regionale Omroep Zuid (ROZ) de eerste uitzending voor de provincie Limburg, als onderdeel van Radio Herrijzend Nederland. Het begin van de regionale omroep. Hierna volgt in januari 1946 de Regionale Omroep Noord (RON) die uitzendt voor de provincies Groningen, Friesland en Drenthe.
Dit leidt tot Nozema middengolf zendstations in Hoogezand (1946), Hulsberg en Hengelo (1949) en tot slot Irnsum (1950).
Vanaf de jaren '80 komen er regionale omroepen en dus ook zendstations bij, die op FM gaan uitzenden. Dit heeft tot gevolg dat de middengolfzenders in Hulsberg, Hengelo en Hoogezand uitgeschakeld worden.
In de jaren '90 beginnen de regionale omroepen met televisie en voor de omroepen die via de ether gaan uitzenden bouwt Nozema dan een regionaal TV-zendernet.

Zendernetten voor commerciële omroepen

Nadat de wetgever commerciële radio via de ether mogelijk maakte gaat Nozema vanaf 1992 op AM en FM programma's voor de commerciële omroepen uitzenden. Zoals Sky radio via FM en Radio 10 via een middengolfzender in Lopik.
Ook worden verschillende nieuwe AM zendstations gebouwd. Dit vergt, een meestal langdurig, vergunningentraject. Om de commerciële klanten snel van dienst te zijn wordt zelfs een zender in en een antenne op een schip geïnstalleerd. Het schip met de naam Communicator deed eerder dienst voor Radio Caroline en lag toen voor de Engelse kust. Holland FM koopt het schip en het komt in Trintelhaven te liggen, aan de dijk van Enkhuizen naar Lelystad waar het  tot 1998 dienstdoet.

Nozema's tweede jeugd                                                       

De Omroepwet uit 1969 wordt in 1988 vervangen door de mediawet. En de Wet op de Telecommunicatievoorzieningen vervangt de Telegraaf- en Telefoonwet uit 1904. Bovendien wordt in 1989 het Staatsbedrijf der PTT geprivatiseerd. Dit alles heeft de nodige gevolgen voor Nozema.

Per 1 oktober 1991 gaat Nozema weer op eigen benen verder en vestigt zich in Zoetermeer. Eénentwintig Haagse PTT medewerkers van de afdeling Omroep en Televisie gaan over naar Nozema, twee meer dan in 1940 overstappen van Nozema naar PTT.

Per 1 januari 1993 volgen er nog 96 medewerkers die op diverse plaatsen in het land als PTTer al volledig werkzaam waren ten behoeve van Nozema. Eind 1993 heeft Nozema circa 140 medewerkers. In 1993 beslist de Raad van State dat het voorkeursrecht van Nozema alleen geldt voor de publieke omroep. Andere bedrijven mogen dan ook commerciële programma's via de ether gaan uitzenden, iets dat door Broadcast Partners voortvarend wordt opgepakt.
De jaren '90 is ook de tijd van de digitalisering. Met digitale verspreiding van radio en TV is het mogelijk om, binnen dezelfde bandbreedte, meer programma's in goede kwaliteit via de ether te verspreiden. Nozema gaat hierin voortvarend te werk.

Digitale radio

Digitale radio in de vorm van Digital Audio Broadcast (DAB) heeft een lange voorgeschiedenis. Begin de jaren '90 is er een Europese norm. Nozema start in samenwerking met Philips proefuitzendingen in 1992.   Dit leidt uiteindelijk tot een proefnet dat in 1996 de hele Randstad bereikt. De stichting DAB Nederland waar alle belangstellende partijen in deelnemen maakt plannen voor de invoering van DAB in Nederland. Omdat de overheid steeds geen beslissing neemt over de invoering van DAB stopt Nozema, in overleg met de stichting, in 2000 met het testnet.
In 2004 begint de publieke omroep met reguliere DAB uitzendingen in een deel van Nederland, via 10 Nozema zendstations. Vanaf 2013 wordt het net uitgebreid en vinden de uitzendingen plaats in de nieuwe DAB+ vorm. Ook de commerciële omroepen gaan dan via DAB+ uitzenden.

Digitale televisie

In tegenstelling tot DAB ging ontwikkelingen van digitale televisie in de vorm van Digital Video Broadcast (DVB) snel. In 1997 werd de Europese norm voor aardse uitzending (DVB-T) vastgelegd en Nozema begon met proefuitzendingen vanuit de toren in IJsselstein in 1998. Alles was nieuw, apparatuur was nog in ontwikkeling. Samen met de fabrikant werd een gebruikte analoge zender omgebouwd voor DVB-T.
Utrecht start in juni 2000 als laatste regionale omroep met televisie onder de naam kanaal 9. Het is daarmee tevens de eerste omroep in Nederland die via DVB-T uitzendt. Nozema heeft hiervoor een prototype DVB-T zender aangeschaft.

Waar alle landen plannen maakten voor DVB-T ontvangst met een antenne op het dak, ging Nozema van het begin aan er van uit dat in Nederland ontvangst met een simpele binnenantenne mogelijk moest zijn. Immers bijna niemand in Nederland heeft een dakantenne vanwege het grote aantal kabeltelevisieaansluitingen.
Deze grote uitdaging was mogelijk door een net te ontwerpen met een groot aantal zenders met relatief laag vermogen, versus het analoge net met een klein aantal zenders met groot vermogen.
Als voorbeeld: de analoge  zender voor Nederland 2 in Smilde had 40 kW uitgangsvermogen. Door bundeling in de antenne gaf dat een uitgestraald vermogen van 1000 kW.
Een digitale zender in Smilde met 2,2 kW uitgangsvermogen geeft 40 kW uitgestraald vermogen.
Daar waar een analoge zender voor 1 programma een hele verdieping vulde passen er nu in 5 digitale zenders op een halve verdieping die samen 30 HD TV programma's en 28 radioprogramma's uitzenden.

 Om DVB-T in Nederland van de grond te krijgen richten in 1998 Nozema, de NOS (de publieke omroepen) en de Vestra (commerciële omroepen) de stichting Digitenne op. In het voorjaar van 2000 brengt Nozema een zendernet in de lucht dat Haarlem, Amsterdam, Hilversum en Almere van signaal voorziet.
Er vinden verschillende veranderingen plaats in de stichting Digitenne, dat resulteert dat in 2004 KPN en Nozema ieder 40 % van het belang in Digitenne bezitten.
Na verschillende uitbreidingen in het zendernet wordt in de nacht van 10 op 11 december 2006 alle analoge TV-zenders in Nederland uitgeschakeld en (de soms tijdelijke) digitale zenders ingeschakeld. Hiermee is Nederland het eerste land in Europa dat geen analoge TV meer uitzendt.

Van Nozema tot KPN Broadcast

In 2000 passeert de wet die de Radio Omroep Zenderwet uit 1935 intrekt de Staten Generaal en de overheid besluit alle aandelen Nozema te gaan verkopen. Echter de regering bekrachtigt deze wet door allerlei omstandigheden pas in 2004. Dan het wordt het Nozema bedrijf gesplitst in een particulier zenderexploitatiebedrijf met de naam "Nozema Services" en een overheidsmastenbedrijf met de naam "Nederlandse Opstelpunten Voor Ethercommunicatie" of kortweg NOVEC.
Als dit per 1-1-2005 allemaal gerealiseerd is begint de overheid met de voorbereidingen om Nozema Services te verkopen. Uiteindelijk tonen 13 partijen belangstelling en KPN neemt het bedrijf over per 1 oktober 2006. Nozema Services wordt geïntegreerd in het KPN bedrijf en vormt met een bestaande KPN afdeling de nieuwe afdeling Broadcast Services.

Bronnen

- Archief Omroep Zender Museum (OZM)
- Boek 90 jaar goed ontvangen, uitgave Omroep Zender Museum 2011.
- Boekje Nozema 1970 door W. Vogt, uitgave Nozema.
- Boek Tussen omroep en telecommunicatie, uitgave Nozema 1995.
- Wikipedia.org

Meer informatie over:
-Middengolfzendstation Lopik     OZM Nieuwsbrief 41
-NOVEC                                       novecmasten.com