Jan Corver
Jan Corver

Het zendstation  Brant Rock in 1910Het zendstation Brant Rock in 1910

Plaquette op de mastvoet Brant Rock
Plaquette op de mastvoet Brant Rock
Idzerda aan het werk met zijn zendlamp
Idzerda aan het werk met zijn zendlamp
Bekendmaking proefneming in het najaar van 1919
Bekendmaking proefneming in het najaar van 1919
Op 13 november 1919 stond er in de Nieuwe Rotterdamsche Courant weer een programma aangekondigd
Op 13 november 1919 stond er in de Nieuwe Rotterdamsche Courant weer een programma aangekondigd
Radiopionier Willem Vogt
Radiopionier Willem Vogt
NSF fabriek
NSF fabriek
De eerste NSF zender 1923
De eerste NSF zender 1923
Het zendstation huizen
Het zendstation huizen
Dubois, eerste directeur NSF en eerste directeur Nozema
Dubois, eerste directeur NSF en eerste directeur Nozema

 

 

Muziek uit de lucht gegrepen

 
De uitvinding van de radio in het laatste decennium van de 19e eeuw maakte het mogelijk om draadloos informatie uit te wisselen. Aanvankelijk was dit radiotelegrafie, door middel van het gebruik van het Morse alfabet. Na de uitvinding van de elektronenbuis in 1906 (toen radiolamp genoemd) kon ook gesproken woord worden overgedragen met wat radiotelefonie werd genoemd. Daarna kwam het idee om muziek en gesproken woord te gaan uitzenden voor een ieder die het maar wilde horen, de radio-omroep.

Wat is radio-omroep?

Eerst werd radio alleen gebruikt voor berichtenverkeer, het  verzenden van informatie naar één of enkele ontvangers. Omroep is het gelijktijdig zenden naar vele ontvangers. Er is sprake van radio-omroep als er tevoren bekend gemaakt is wat er wordt uitgezonden, wanneer dit gebeurd en het signaal bestemd is voor iedereen die het wil ontvangen.
Aanvankelijk werd hiervoor de term rondzenddienst gebruikt. De radiopionier Jan Corver (1878-1956) was niet zo tevreden met deze term en stelde in het maandblad voor radioamateurs Radio-Nieuws van juli 1922  de naam omroep voor. Dit naar analogie van de dorpsomroeper die zijn nieuws voor een ieder in de straten rondbazuinde.
Corver: Wij hebben ons tot dusver beholpen met: rondzenddienst. Maar dat is te langwijlig en de uitgang "dienst"heeft een beperkende strekking, meer eigenaardig passend op hetgeen aan abonne's wordt verstrekt. Zou "omroep"ons misschien kunnen dienen om het meer algemeene begrip aan te geven?

Wanneer begon de radio-omroep?

De Canadese professor Fessenden sprak de eerste woorden via de radio in 1900. Die woorden waren door de slechte geluidskwaliteit nauwelijks te verstaan. In 1906 was hij zover dat op 11 december tijdens een test zijn spraak, uitgezonden door een gemoduleerde vonkenzender, goed te verstaan was. De modulatie vond plaats door een (watergekoelde!) microfoon in het antennecircuit van deze zender. De zender stond in Brant Rock in Massachusetts USA. Fessenden plaatste daarna een advertentie met de aankondiging dat op kerstavond spraak en muziek zou worden uitgezonden via de 128m hoge radiomast van de National Electric Signalling Company in Brant Rock. Deze uitzending werd ontvangen door verschillende marconisten aan boord van schepen en enkele amateurs die dichtbij de zender woonden. Deze eerste omroep uitzending in de wereld was nog niet het begin van regelmatige uitzendingen, in de USA begonnen de regelmatige uitzendingen in 1920.
De eerste omroepuitzending in Europa was op 14 november 1919 in Nederland door Idzerda. Engeland volgde op 15 juni 1920 vanuit de Marconi fabriek in Chelmsford, regelmatige uitzendingen begonnen in 1922 door de BBC. De uitzendingen van Idzerda werden, zeker voor de start van de BBC, ook veel in Groot Brittannië beluisterd.
 

De omroepuitzendingen van Idzerda

De Telegraaf en Telefoonwet van 1904 verplichte iedereen die wil uitzenden een machtiging aan te vragen bij de PTT. Ook volgens deze wet mochten particulieren niet via de radio luisteren. Zoals begrijpelijk was controle hierop praktisch niet mogelijk. Daarom werd in de zomer van 1914 het ontvangen van radio vrijgegeven. Maar kort daarna brak de eerste wereldoorlog uit en werd  het luisteren weer verboden. De in 1916 opgerichte Nederlandse Vereeninging voor Radiotelegrafie (NVVR) had als een belangrijk doel het weer vrijgeven van de radio ontvangst. Mede door de invloed van de NVVR werd het verbod op 12 september 1917 weer opgeheven. In de meeste landen bleef het luisteren verboden of was een vergunning nodig. Zo was Nederland praktisch het enige land waar door particulieren legaal geluisterd kon worden. Niets stond dan ook in Nederland de ontwikkeling van de radio-omroep in de weg.
De radiopionier Hans Henricus Schotanus à Steringa Idzerda, meestal aangeduid als Idzerda, richt in 1914 het Technisch Bureau Wireless op en levert ondermeer aan het leger zend- en ontvangapparaten. Om het signaal in de radio-ontvanger te kunnen versterken ontwikkelt hij een triodelamp, de PH-IDZ, die Philips in 1918 in productie neemt. Daarna ontwikkelt hij samen met Philips een grote zendlamp, waarmee in de jaarbeurs van februari 1919 een eerste demonstratie wordt gegeven. Vanaf zijn stand op het Lucas Bolwerk zendt Idzerda uit en 1200 meter verder wordt op de Philips stand op het Vreeburg het signaal ontvangen.
Idzerda wil, om de verkoop van zijn ontvangers te bevorderen, regelmatig gaan uitzenden. Op 14 augustus 1919 krijgt hij een machtiging voor zijn zendstation (roepletters "PCGG" ) in de Beukstraat in den Haag. Na een aantal succesvolle proefnemingen plaats hij op 5 november in de Nieuwe Rotterdamsche Courant  een advertentie voor zijn Radio Soireé-Musicale met de aankondiging van de uitzending op 6 november, te beluisteren op een golflengte van 670 meter. Zoals in de advertentie aangekondigd begint de uitzending met het lied Turf in je ransel. Het is het begin van regelmatige omroepuitzendingen, waarmee Idzerda de eerste in de wereld is.
 

De NSF zender

De omroepuitzendingen zijn duur en Idzerda komt in financiële problemen. In november 1924 gaat zijn PCGG zender definitief uit de lucht.
Inmiddels is op 21 juli 1923 een ander zendstation op de golflengte 1050 meter in gebruik gekomen. Een zender op het terrein van de Nederlandse Seintoestellen Fabriek (NSF) in Hilversum. De NSF is mede opgericht door scheepvaartmaatschappijen en produceert apparatuur voor het zenden en ontvangen van radiotelegrafie aan boord van schepen. In 1922 loopt de markt voor deze apparaten terug en gaat de NSF ook radio ontvangers voor de amateurs produceren. Om meer ontvangers te kunnen verkopen bouwt de NSF een zender die omroepprogramma's gaat uitzenden. Drie medewerkers van de fabriek houden zich bezig met de programmering,  aangevuld met drie Gooise notabelen vormen ze in maart 1924 het Comité Hilversumse Draadloze Omroep (HDO). Ze bedienen de zender en beheren de binnengekomen giften. Prominent lid van de HDO is Willem Vogt, chef verkoop van de NSF en omroeper. De HDO verhuurt ook zendtijd en zendt reclameboodschappen uit.
Vanaf eind 1924 is deze zender de enige omroepzender in Nederland. Op 15 oktober 1924 wordt de Nederlandse Christelijke Radio Vereniging (NCRV) opgericht. De NCRV vraagt aan de directeur van de NSF, Dubois, om een avond per week van de zender gebruik te mogen maken. Dubois gaat akkoord en verhuurt voor 3000 gulden per jaar de woensdagavond. Kort daarna volgen de rooms-katholieken en de socialisten. In 1925 worden de KRO en VARA opgericht, in 1926 gevolgd door de VPRO.
Het is op de zender dan zo druk geworden dat de NSF in Huizen in 1927 een tweede zendstation bouwt voor de NCRV en KRO dat gaat uitzenden op 1840 meter. Ook de VPRO gaat één avond per week van deze zender gebruik maken.
 

De overheid gaat de omroep reguleren

In oktober 1925 stelt de overheid een commissie in om de regering te adviseren over de regeling van de omroep. Meer hierover in venster Omroepers in het gelid.
Na de invoeringen van de Radio Omroep Zender wet in 1935 wordt de rol van zenderexploitant van de NSF overgenomen door de Nozema, de Nederlandsche Omroep Zender Maatschappij. Meer hierover in het venster Nederland: een park vol zenders.
 
 

 
 
Bronnen
- Het nieuwe wonder . Over het ontstaan van het Nederlandse omroepbestel, 1919-1930;
- Doctoraalscriptie Joep van der Wiel. Opleiding Geschiedenis Universiteit Utrecht 31 juli 2006
- Catalogus Nederlands Omroepmuseum; circa 1985
 
Boeken:
- 2MT The birth of British Broacasting;  Tim Wander; 1988.
- 90 jaar goed ontvangen; Stichting Omroep Zender Museum; 2011.
- à Steringa Idzerda; P.A. de Boer; 1969
 
Bronnen illustraties
beeldengeluidwiki
wikipedia
à Steringa Idzerda; P.A. de Boer; 1969
Nieuwe Rotterdamsche Courant 13-11-1919
Archief Omroep Zender Museum